Prawica pod ostrzałem Moskwy i dezinformacji
hejto.plTemat rosyjskiej dezinformacji jest ostatnimi czasy bardzo popularny, więc chciałbym zaprosić Was do lektury fragmentu mojego artykułu o dezinformacji autorytarnych reżimów sprzed paru lat. Poniższy fragment dotyczy moskiewskiej propagandy kierowanej do osób raczej po prawej stronie sporu politycznego. Cały artykuł znajdziecie tutaj: https://kulturozofia.pl/dezinformacja-autorytarnych-rezimow/ - tam również znajdziecie link do anglojęzycznej wersji.
Jeżeli spodoba Wam się to, o czym piszę to zachęcam do obserwowania mojego profilu i strony
Ponadto jeśli poniższy tekst się spodoba to za parę dni wrzucę również o rosyjskiej dezinformacji kierowanej do lewicy, ew. możecie go sprawdzić sami na mojej stronie.
Prawica pod ostrzałem Moskwy i dezinformacji
W czasie Majdanu w polskim Internecie pojawiła się narracja napędzana przez nacjonalistycznych i prawicowych polityków oraz publicystów według której Majdan był zdominowany przez „banderowców”, nazistów, Żydów oraz ruchy LGBT [8] . Uważny czytelnik od razu wychwyci sprzeczność między nazistami a Żydami i ruchami LGBT, których wytępienie było jednym z celów Trzeciej Rzeszy. Polska prawica była celem określenia „banderowcy”, gdyż jest to określenie na sympatyków Stepana Bandery, ukraińskiego nacjonalisty, który współtworzył organizację odpowiedzialną za późniejszą rzeź wołyńską [9] .
Polska prawica była też adresatem sugestii czy propozycji podziału Ukrainy między Polskę a Rosję i ew. Węgry [10] , co trafiało w istniejące nadal resentymenty do „dawnych ziem” w Polsce i w Węgrzech [11] . Celem tego było też skłócenie Polaków z Ukraińcami [12] – do tego próbowano również na Ukrainie wykorzystać kwestię rzezi wołyńskiej [13] . Jednakże środowiska prawicowe są ofiarą rosyjskiej propagandy nie tylko w Polsce, ale też w innych krajach europejskich.
Dobrym przykładem jest niemiecka skrajnie prawicowa partia Alternative fuer Deutschland, która jest znana ze swoich nacjonalistycznych i antyislamskich poglądów [14] . AfD może być interesującym przypadkiem dla środowisk liberalnych, gdyż początkowo była to partia pro-rynkowa, pro-amerykańska i pro-NATO [15] , po czym w 2015 r. nastąpił zwrot w partii, czemu sprzeciwiał się jeden z założycieli, Bernd Lucke [16] .
Jej przedstawiciele mieli kontakty z pracownikami ambasady Rosji m.in. na wspólnych konferencjach oraz bywali na pro-rosyjskich wydarzeniach, np. imprezie dot. wyzwolenia Jugosławii spod nazistowskiej okupacji w Serbii [17] . AfD przyznało, że Rosja chciała ich przekupić pożyczkami i złotem, choć – jak twierdzą – odmówili. W marcu 2016 r. AfD otrzymało od anonimowych darczyńców hojne datki rzeczowe, m.in. w postaci ulotek. Skarbnik AfD nie wyklucza, że są one sfinansowane przez Rosję [18] . Przez członków AfD potwierdzono, że w 2017 r. delegacja partii poleciała prywatnym odrzutowcem do Moskwy, za który zapłacił rosyjski rząd [19] .
Alexander Gauland, ówczesny wiceprezes AfD, bywał gościem ambasady Rosji w Berlinie czy na wycieczce do Rosji w 2015 r., sfinansowanej przez putinowskiego oligarchę, Konstantina Malofiejewa. Na owej wycieczce spotkał się z m.in. Alexandrem Duginem – rosyjskim neofaszystą, który jest uznawany za głównego ideologa Kremla i ma kontakty z wieloma pro-rosyjskimi politykami oraz działaczami na Zachodzie [20] . Gauland znany jest też ze swoich słów według których „Krym już raz był rosyjski i jest ponownie rosyjski. Już nigdy nie wróci do Ukrainy” [21] .
Udo Hemmelgarn, członek AfD i niemieckiego parlamentu, jest znany z popierania reżimu Assada i domagania się, by Niemcy poparły rosyjską obecność w Syrii. W 2019 r. Hemmelgarn zorganizował sekretną podróż czterech parlamentarzystów AfD do Syrii [22] .
Media dotarły również do dokumentów według których Markus Frohnmaier, poseł z ramienia AfD i były szef młodzieżówki partii, miał być wspierany przez Rosję. Ze zdobytej przez media korespondencji między byłym oficerem rosyjskiego kontrwywiadu a posłem rosyjskiego parlamentu można przeczytać o pomyśle na organizację spotkań Rosjan z przedstawicielami prawicowych partii politycznych z Europy, wspieraniu ich kampanii medialnych i organizacji demonstracji. Był również gościem strony rosyjskiej na okupowanym Krymie i Donbasie, gdzie spotkał neonazistę Manuela Ochsenreitera, który był obserwatorem wyborów na Krymie w 2014.
Manuel jest prezesem niemieckiego Centrum Badań Euroazjatyckich [23] – nota bene, AfD na swoim oficjalnym fanpage’u prosiło o like’i dla Centrum [24] . Później Manuel Ochsenreiter został asystentem posła Frohnmaiera. Parlamentarzysta AfD skupiał się m.in. na sprzeciwie wobec sankcji na Rosję, statusie Krymu i wojnie w Ukrainie [25] .
Forhnmaier organizował również partnerstwo między młodzieżówką AfD a Young Guard (YG), młodzieżówką partii Putina. YG znane jest z poglądów anty-zachodnich i anty-LGBT. [26]
Rosyjska telewizja Russia Today, będąca tubą propagandową poza granicami Rosji, promowała polityków AfD w programach przeznaczonych na rynek niemiecki, jak i międzynarodowy [27] . Do programów zapraszają również np. Kena Jebsena – związanego z czasopismem Compact, które jest związane z AfD [28] , a w RT przedstawiany jako niezależny dziennikarz. Jebsen na wizji mówił m.in. że Zachód musi „działać w sprawie faszystów z Kijowa” [29] . Podczas wyborów w 2017 r. rosyjskie telewizje w Niemczech promowały wyłącznie AfD, rozprowadzały również fake newsy uderzające w rząd Merkel [30] .
Dla przykładu, rosyjska stacja telewizyjna Channel One podała, że 13 letnia dziewczyna z rodziny o korzeniach rosyjskich (we wschodnich Niemczech jest dość duża mniejszość rosyjska) była gwałcona przez 30 godzin przez uchodźców. Według niemieckiej policji, dziewczyna nie była zgwałcona ani molestowana. Fake newsy tego typu napędzały anty-imigracyjne protesty w Niemczech [31] . Washington Post podało, że rosyjskim wsparciem dla AfD były anonimowe konta w Internecie, które promowały antyimigranckie przesłąnie AfD [32] .
Na koniec tej części warto wspomnieć o wizji Rosji, jakiej odbiorcą jest prawica na Zachodzie. Za John R. Schindler, byłym analitykiem NSA, można nazwać Putina piewcą „orthodox jihadism”. Rosyjska propaganda przedstawia Putina jako ostatniego krzyżowca, prawdziwego obrońcę łacińskich wartości, wolności słowa, męskości, rodziny, państw narodowych, chrześcijaństwa, sprzeciwu wobec politycznej poprawności, islamu, dekadenckości oraz upadku moralnego Zachodu [33] .
Dezinformacja – model Rosji
Gdy próbujemy stworzyć rosyjski model wojny informacyjnej to zobaczymy, że Rosjanie dywersyfikują swe działania propagandowe i próbują zaadaptować swój przekaz skierowany do konkretnej części społeczeństwa. Patrząc na przykłady AfD i Syrizy, można zauważyć, że mają w ofercie narrację zarówno dla lewicy, jak i prawicy, dostarczając tępą i bezpośrednią propagandę, ale też bardziej skomplikowaną – jak dobry marketingowiec.
Dla prawicy Rosja jest obrońcą zachodnich wartości i jedynym prawdziwym przeciwnikiem (radykalnego) islamu. Dla lewicy, rosyjskie państwo jest pokojowe, antyfaszystowskie i prosocjalne. Radykalizm wspieranych grup politycznych sugeruje, że Rosjanie nie dbają o przejęciu władzy przez kontrolowanych przez nich polityków. Raczej chcą sparaliżować zachodnie kraje przez chaos.
Można dostrzec, że rosyjski rząd nie walczy mocno z obrazem Rosji jako państwa skorumpowanego i autorytarnego. Raczej próbuje pokazać zachodnim społeczeństwom, że ich rządy nie są lepsze oraz że Rosja jest przynajmniej efektywna, tolerancyjna i dba o swój lud.
Przypisy:
[8] http://www.iarex.ru/interviews/44745.html ; http://www.nawolyniu.pl/artykuly/lysiak.htm l
[9] Grzegorz Motyka (2011) Od rzezi wołyńskiej do akcji Wisła, Kraków: Wydawnictwo Literackie; Wojciech Mucha (2014) „Oddziały Putina w Polsce”, Gazeta Polska nr 50 (1114), Warszawa
[10] https://www.rp.pl/Konflikt-na-Ukrainie/181009974-Telewizja-Rossija-1-Polsko-rosyjski-rozbior-Ukrainy.html
[11] Przed II Wojną Światową, terytoria Polski obejmowały dzisiejsze tereny Ukrainy, głównie okolice Lwowa. Wcześniej, przez kilka wieków, jeszcze większe obszary należały do Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Wielu Polaków tęskni za tymi czasami, które są utożsamiane ze szczytem polskiej siły. Stąd u niektórych pragnienie odzyskania, między innymi, Lwowa. To samo może zostać zaobserwowane na Węgrzech, których regiony były znacznie większe, niż dzisiaj, przed traktatem w Trianon w 1920 r.
Patrz: https://www.dziennikwschodni.pl/lublin/lwow-odzyskamy-banderowcow-ubijemy-skandal-na-meczu-polska-ukraina-na-arenie-lublin,n,1000017997.html
[12] W 1943 r. grupa ukraińskich nacjonalistów zaatakowała Polaków żyjących na Wołyniu, gdzie zginęło kilkadziesiąt tysięcy osób. Polscy mieszkańcy Wołynia dokonali później odwetów zabijając kilka tysięcy. Ciągle istnieje spór między Polakami a Ukraińcami w kwestii interpretacji tych wydarzeń.
Patrz: https://www.newsweek.pl/swiat/andrzej-duda-chce-odbicia-lwowa-prezydent-ofiara-propagandy/tlepp99 ; https://dorzeczy.pl/kraj/58637/Polacy-chca-odebrac-Ukraincom-Lwow.html
[13] https://kresy.pl/wydarzenia/regiony/ukraina/fake-news-ukrainie-polska-chce-rb-onz-uznania-rzezi-wolynskiej-ludobojstwo/
[14] https://www.nytimes.com/2017/01/18/world/europe/germany-afd-alternative-bjorn-hocke.html; https://www.bbc.com/news/world-europe-37337927; http://www.spiegel.de/international/germany/interview-with-frauke-petry-of-the-alternative-for-germany-a-1084493.html
[15] https://www.timesofisrael.com/anti-migrant-anti-muslim-and-anti-merkel-germanys-afd-set-to-enter-parliament/
[16] http://m.spiegel.de/politik/deutschland/afd-bernd-lucke-spricht-sich-fuer-afd-beobachtung-durch-verfassungsschutz-aus-a-1250739.html
[17] http://www.spiegel.de/international/germany/german-populists-forge-deeper-ties-with-russia-a-1089562.html; http://www.thelocal.fr/20141124/frances-far-right-turns-to-russia-for-9-million-loan; https://www.facebook.com/annavero.wendland/posts/578087682366813
[18] http://europe.newsweek.com/putins-envoys-seek-influence-european-radicals-297769; http://www.spiegel.de/international/germany/german-populists-forge-deeper-ties-with-russia-a-1089562.html; http://europe.newsweek.com/putins-envoys-seek-influence-european-radicals-297769
[19] https://www.thelocal.de/20180522/russian-payment-for-afd-leaders-private-jet-is-shocking-critics-say
[20] https://www.spiegel.de/international/germany/german-populists-forge-deeper-ties-with-russia-a-1089562.html ; https://www.rferl.org/a/greek-syriza-deep-ties-russian-eurasianist-dugin/26818523.html
[21] https://www.spiegel.de/international/germany/german-populists-forge-deeper-ties-with-russia-a-1089562.html
[22] https://www.tagesschau.de/investigativ/ndr-wdr/afd-syrien-103.html
[23] https://www.spiegel.de/international/germany/german-populists-forge-deeper-ties-with-russia-a-1089562.html ; https://www.dw.com/pl/afd-dementuje-powi%C4%85zania-z-mateuszem-piskorskim/a-40152456
[24] https://www.facebook.com/afdgrzabg/posts/677578315714929?_rdc=1&_rdr – dostępne: 26.05.2016 r.
[25] https://wiadomosci.wp.pl/rosyjski-wywiad-oplacal-niemieckiego-posla-i-polskich-nacjonalistow-6373470089799297a
[26] https://www.spiegel.de/international/germany/german-populists-forge-deeper-ties-with-russia-a-1089562.html
[27] https://www.tagesspiegel.de/gesellschaft/medien/auftritt-im-propagandasender-russia-today-wie-der-mdr-der-afd-und-moskau-zugleich-half/21101090.html
[28] P.A. Simpson (2016) Mobilizing meanings: Translocal identities of the far right web. German Politics and Society
[29] https://www.zeit.de/politik/ausland/2014-11/rt-deutsch-russland-propaganda-luegen/seite-2
[30] http://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/swiat/1721430,1,rosja-ingerowala-w-niemieckie-wybory-sa-niepokojace-sygnaly.read; https://forsal.pl/artykuly/1005463,jak-putin-steruje-europa-dezinformacja-zbiera-zniwo.html
[31] https://www.bbc.com/news/blogs-eu-35413134
[32] https://wiadomosci.wp.pl/washington-post-o-sukcesie-afd-rosjanie-mieli-mobilizowac-wyborcow-6170288025638529a
[33] https://reason.com/2017/07/07/russias-global-anti-libertaria/
Jeżeli spodoba Wam się to, o czym piszę to zachęcam do obserwowania mojego profilu i strony
Ponadto jeśli poniższy tekst się spodoba to za parę dni wrzucę również o rosyjskiej dezinformacji kierowanej do lewicy, ew. możecie go sprawdzić sami na mojej stronie.
Prawica pod ostrzałem Moskwy i dezinformacji
W czasie Majdanu w polskim Internecie pojawiła się narracja napędzana przez nacjonalistycznych i prawicowych polityków oraz publicystów według której Majdan był zdominowany przez „banderowców”, nazistów, Żydów oraz ruchy LGBT [8] . Uważny czytelnik od razu wychwyci sprzeczność między nazistami a Żydami i ruchami LGBT, których wytępienie było jednym z celów Trzeciej Rzeszy. Polska prawica była celem określenia „banderowcy”, gdyż jest to określenie na sympatyków Stepana Bandery, ukraińskiego nacjonalisty, który współtworzył organizację odpowiedzialną za późniejszą rzeź wołyńską [9] .Polska prawica była też adresatem sugestii czy propozycji podziału Ukrainy między Polskę a Rosję i ew. Węgry [10] , co trafiało w istniejące nadal resentymenty do „dawnych ziem” w Polsce i w Węgrzech [11] . Celem tego było też skłócenie Polaków z Ukraińcami [12] – do tego próbowano również na Ukrainie wykorzystać kwestię rzezi wołyńskiej [13] . Jednakże środowiska prawicowe są ofiarą rosyjskiej propagandy nie tylko w Polsce, ale też w innych krajach europejskich.
Dobrym przykładem jest niemiecka skrajnie prawicowa partia Alternative fuer Deutschland, która jest znana ze swoich nacjonalistycznych i antyislamskich poglądów [14] . AfD może być interesującym przypadkiem dla środowisk liberalnych, gdyż początkowo była to partia pro-rynkowa, pro-amerykańska i pro-NATO [15] , po czym w 2015 r. nastąpił zwrot w partii, czemu sprzeciwiał się jeden z założycieli, Bernd Lucke [16] .
Jej przedstawiciele mieli kontakty z pracownikami ambasady Rosji m.in. na wspólnych konferencjach oraz bywali na pro-rosyjskich wydarzeniach, np. imprezie dot. wyzwolenia Jugosławii spod nazistowskiej okupacji w Serbii [17] . AfD przyznało, że Rosja chciała ich przekupić pożyczkami i złotem, choć – jak twierdzą – odmówili. W marcu 2016 r. AfD otrzymało od anonimowych darczyńców hojne datki rzeczowe, m.in. w postaci ulotek. Skarbnik AfD nie wyklucza, że są one sfinansowane przez Rosję [18] . Przez członków AfD potwierdzono, że w 2017 r. delegacja partii poleciała prywatnym odrzutowcem do Moskwy, za który zapłacił rosyjski rząd [19] .
Alexander Gauland, ówczesny wiceprezes AfD, bywał gościem ambasady Rosji w Berlinie czy na wycieczce do Rosji w 2015 r., sfinansowanej przez putinowskiego oligarchę, Konstantina Malofiejewa. Na owej wycieczce spotkał się z m.in. Alexandrem Duginem – rosyjskim neofaszystą, który jest uznawany za głównego ideologa Kremla i ma kontakty z wieloma pro-rosyjskimi politykami oraz działaczami na Zachodzie [20] . Gauland znany jest też ze swoich słów według których „Krym już raz był rosyjski i jest ponownie rosyjski. Już nigdy nie wróci do Ukrainy” [21] .
Udo Hemmelgarn, członek AfD i niemieckiego parlamentu, jest znany z popierania reżimu Assada i domagania się, by Niemcy poparły rosyjską obecność w Syrii. W 2019 r. Hemmelgarn zorganizował sekretną podróż czterech parlamentarzystów AfD do Syrii [22] .
Media dotarły również do dokumentów według których Markus Frohnmaier, poseł z ramienia AfD i były szef młodzieżówki partii, miał być wspierany przez Rosję. Ze zdobytej przez media korespondencji między byłym oficerem rosyjskiego kontrwywiadu a posłem rosyjskiego parlamentu można przeczytać o pomyśle na organizację spotkań Rosjan z przedstawicielami prawicowych partii politycznych z Europy, wspieraniu ich kampanii medialnych i organizacji demonstracji. Był również gościem strony rosyjskiej na okupowanym Krymie i Donbasie, gdzie spotkał neonazistę Manuela Ochsenreitera, który był obserwatorem wyborów na Krymie w 2014.
Manuel jest prezesem niemieckiego Centrum Badań Euroazjatyckich [23] – nota bene, AfD na swoim oficjalnym fanpage’u prosiło o like’i dla Centrum [24] . Później Manuel Ochsenreiter został asystentem posła Frohnmaiera. Parlamentarzysta AfD skupiał się m.in. na sprzeciwie wobec sankcji na Rosję, statusie Krymu i wojnie w Ukrainie [25] .
Forhnmaier organizował również partnerstwo między młodzieżówką AfD a Young Guard (YG), młodzieżówką partii Putina. YG znane jest z poglądów anty-zachodnich i anty-LGBT. [26]
Rosyjska telewizja Russia Today, będąca tubą propagandową poza granicami Rosji, promowała polityków AfD w programach przeznaczonych na rynek niemiecki, jak i międzynarodowy [27] . Do programów zapraszają również np. Kena Jebsena – związanego z czasopismem Compact, które jest związane z AfD [28] , a w RT przedstawiany jako niezależny dziennikarz. Jebsen na wizji mówił m.in. że Zachód musi „działać w sprawie faszystów z Kijowa” [29] . Podczas wyborów w 2017 r. rosyjskie telewizje w Niemczech promowały wyłącznie AfD, rozprowadzały również fake newsy uderzające w rząd Merkel [30] .
Dla przykładu, rosyjska stacja telewizyjna Channel One podała, że 13 letnia dziewczyna z rodziny o korzeniach rosyjskich (we wschodnich Niemczech jest dość duża mniejszość rosyjska) była gwałcona przez 30 godzin przez uchodźców. Według niemieckiej policji, dziewczyna nie była zgwałcona ani molestowana. Fake newsy tego typu napędzały anty-imigracyjne protesty w Niemczech [31] . Washington Post podało, że rosyjskim wsparciem dla AfD były anonimowe konta w Internecie, które promowały antyimigranckie przesłąnie AfD [32] .
Na koniec tej części warto wspomnieć o wizji Rosji, jakiej odbiorcą jest prawica na Zachodzie. Za John R. Schindler, byłym analitykiem NSA, można nazwać Putina piewcą „orthodox jihadism”. Rosyjska propaganda przedstawia Putina jako ostatniego krzyżowca, prawdziwego obrońcę łacińskich wartości, wolności słowa, męskości, rodziny, państw narodowych, chrześcijaństwa, sprzeciwu wobec politycznej poprawności, islamu, dekadenckości oraz upadku moralnego Zachodu [33] .
Dezinformacja – model Rosji
Gdy próbujemy stworzyć rosyjski model wojny informacyjnej to zobaczymy, że Rosjanie dywersyfikują swe działania propagandowe i próbują zaadaptować swój przekaz skierowany do konkretnej części społeczeństwa. Patrząc na przykłady AfD i Syrizy, można zauważyć, że mają w ofercie narrację zarówno dla lewicy, jak i prawicy, dostarczając tępą i bezpośrednią propagandę, ale też bardziej skomplikowaną – jak dobry marketingowiec.Dla prawicy Rosja jest obrońcą zachodnich wartości i jedynym prawdziwym przeciwnikiem (radykalnego) islamu. Dla lewicy, rosyjskie państwo jest pokojowe, antyfaszystowskie i prosocjalne. Radykalizm wspieranych grup politycznych sugeruje, że Rosjanie nie dbają o przejęciu władzy przez kontrolowanych przez nich polityków. Raczej chcą sparaliżować zachodnie kraje przez chaos.
Można dostrzec, że rosyjski rząd nie walczy mocno z obrazem Rosji jako państwa skorumpowanego i autorytarnego. Raczej próbuje pokazać zachodnim społeczeństwom, że ich rządy nie są lepsze oraz że Rosja jest przynajmniej efektywna, tolerancyjna i dba o swój lud.
Przypisy:
[8] http://www.iarex.ru/interviews/44745.html ; http://www.nawolyniu.pl/artykuly/lysiak.htm l[9] Grzegorz Motyka (2011) Od rzezi wołyńskiej do akcji Wisła, Kraków: Wydawnictwo Literackie; Wojciech Mucha (2014) „Oddziały Putina w Polsce”, Gazeta Polska nr 50 (1114), Warszawa
[10] https://www.rp.pl/Konflikt-na-Ukrainie/181009974-Telewizja-Rossija-1-Polsko-rosyjski-rozbior-Ukrainy.html
[11] Przed II Wojną Światową, terytoria Polski obejmowały dzisiejsze tereny Ukrainy, głównie okolice Lwowa. Wcześniej, przez kilka wieków, jeszcze większe obszary należały do Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Wielu Polaków tęskni za tymi czasami, które są utożsamiane ze szczytem polskiej siły. Stąd u niektórych pragnienie odzyskania, między innymi, Lwowa. To samo może zostać zaobserwowane na Węgrzech, których regiony były znacznie większe, niż dzisiaj, przed traktatem w Trianon w 1920 r.
Patrz: https://www.dziennikwschodni.pl/lublin/lwow-odzyskamy-banderowcow-ubijemy-skandal-na-meczu-polska-ukraina-na-arenie-lublin,n,1000017997.html
[12] W 1943 r. grupa ukraińskich nacjonalistów zaatakowała Polaków żyjących na Wołyniu, gdzie zginęło kilkadziesiąt tysięcy osób. Polscy mieszkańcy Wołynia dokonali później odwetów zabijając kilka tysięcy. Ciągle istnieje spór między Polakami a Ukraińcami w kwestii interpretacji tych wydarzeń.
Patrz: https://www.newsweek.pl/swiat/andrzej-duda-chce-odbicia-lwowa-prezydent-ofiara-propagandy/tlepp99 ; https://dorzeczy.pl/kraj/58637/Polacy-chca-odebrac-Ukraincom-Lwow.html
[13] https://kresy.pl/wydarzenia/regiony/ukraina/fake-news-ukrainie-polska-chce-rb-onz-uznania-rzezi-wolynskiej-ludobojstwo/
[14] https://www.nytimes.com/2017/01/18/world/europe/germany-afd-alternative-bjorn-hocke.html; https://www.bbc.com/news/world-europe-37337927; http://www.spiegel.de/international/germany/interview-with-frauke-petry-of-the-alternative-for-germany-a-1084493.html
[15] https://www.timesofisrael.com/anti-migrant-anti-muslim-and-anti-merkel-germanys-afd-set-to-enter-parliament/
[16] http://m.spiegel.de/politik/deutschland/afd-bernd-lucke-spricht-sich-fuer-afd-beobachtung-durch-verfassungsschutz-aus-a-1250739.html
[17] http://www.spiegel.de/international/germany/german-populists-forge-deeper-ties-with-russia-a-1089562.html; http://www.thelocal.fr/20141124/frances-far-right-turns-to-russia-for-9-million-loan; https://www.facebook.com/annavero.wendland/posts/578087682366813
[18] http://europe.newsweek.com/putins-envoys-seek-influence-european-radicals-297769; http://www.spiegel.de/international/germany/german-populists-forge-deeper-ties-with-russia-a-1089562.html; http://europe.newsweek.com/putins-envoys-seek-influence-european-radicals-297769
[19] https://www.thelocal.de/20180522/russian-payment-for-afd-leaders-private-jet-is-shocking-critics-say
[20] https://www.spiegel.de/international/germany/german-populists-forge-deeper-ties-with-russia-a-1089562.html ; https://www.rferl.org/a/greek-syriza-deep-ties-russian-eurasianist-dugin/26818523.html
[21] https://www.spiegel.de/international/germany/german-populists-forge-deeper-ties-with-russia-a-1089562.html
[22] https://www.tagesschau.de/investigativ/ndr-wdr/afd-syrien-103.html
[23] https://www.spiegel.de/international/germany/german-populists-forge-deeper-ties-with-russia-a-1089562.html ; https://www.dw.com/pl/afd-dementuje-powi%C4%85zania-z-mateuszem-piskorskim/a-40152456
[24] https://www.facebook.com/afdgrzabg/posts/677578315714929?_rdc=1&_rdr – dostępne: 26.05.2016 r.
[25] https://wiadomosci.wp.pl/rosyjski-wywiad-oplacal-niemieckiego-posla-i-polskich-nacjonalistow-6373470089799297a
[26] https://www.spiegel.de/international/germany/german-populists-forge-deeper-ties-with-russia-a-1089562.html
[27] https://www.tagesspiegel.de/gesellschaft/medien/auftritt-im-propagandasender-russia-today-wie-der-mdr-der-afd-und-moskau-zugleich-half/21101090.html
[28] P.A. Simpson (2016) Mobilizing meanings: Translocal identities of the far right web. German Politics and Society
[29] https://www.zeit.de/politik/ausland/2014-11/rt-deutsch-russland-propaganda-luegen/seite-2
[30] http://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/swiat/1721430,1,rosja-ingerowala-w-niemieckie-wybory-sa-niepokojace-sygnaly.read; https://forsal.pl/artykuly/1005463,jak-putin-steruje-europa-dezinformacja-zbiera-zniwo.html
[31] https://www.bbc.com/news/blogs-eu-35413134
[32] https://wiadomosci.wp.pl/washington-post-o-sukcesie-afd-rosjanie-mieli-mobilizowac-wyborcow-6170288025638529a
[33] https://reason.com/2017/07/07/russias-global-anti-libertaria/
